In het bachelor vak Envisioning the Future van de Faculteit Industrieel Ontwerpen aan de TU Delft, worden studenten gestimuleerd om na te denken over de toekomst.
De verre toekomst vormgeven kunnen zelfs de machtigste mensen ter wereld niet. Daarvoor zijn er veel te veel onbekenden en vrijheidsgraden.
Wat wel kan, is er op anticiperen. Klaar staan voor het onverwachte. Getraind zijn in het omgaan met veranderingen.
Maar ook belangrijk: kom ook uit de bubbel van de realiteit zoals anderen die zien. Ga naar buiten en kijk om je heen. Kijk buitenlandse TV.
En wat ook kan, is de kans op een positieve toekomst vergroten; en de kans op een negatieve toekomst verkleinen. Dat lukt rijke en machtige mensen natuurlijk makkelijker dan gewone burgers.Maar ook die rijke en machtige mensen hebben daarvoor visies van die toekomst nodig. Daarom oefenen wij onze studenten om diep te graven naar aanjagers (drivers) van verandering, trends, signalen en zelfs zwakke signalen. Daarbij zetten ze diverse brillen op volgens de PESTEL analyse: wat gebeurt er op het vlak van Politiek, Economie, Sociaal vlak, Technologie, milieu (Environment) en wetgeving (Legal)?
TEMPELS
Mijn eigen studenten heb ik overigens gestimuleerd om nog iets dieper te graven, door het toevoegen van het onderwerp Militair aan de acroniem.
Nu, begin 2025, tijdens de oplopende spanningen tussen Rusland, Oekraïne, de Verenigde Staten en Europa, lijkt die “M” van “militair” van reusachtig belang voor de toekomst.
Het acroniem in zijn geheel, TEMPELS, voegt daar bovendien aan toe, dat het niet alleen gaat om wat er is, maar ook om wat men diep van binnen gelooft. Noem het een godsbeeld, de zin van het leven of wat dan ook: het kan enorme invloed hebben op de richting van de wereld.
Zo lijkt Trump er in te geloven dat “winnen” het belangrijkste is; lijkt Poetin een visioen te hebben van een Groot Russisch Rijk; en lijken Europese leiders vooralsnog verblind door de felle koplampen van de recente ontwikkelingen.
Dat is wat de drijfveren van de leiders betreft, maar minstens net zo belangrijk zijn de drijfveren van de gewone burgers. Van sneuvelbereidheid in verband met oorlog; tot bereidheid om te stoppen met vliegen in verband met klimaat: allemaal sterk afhankelijk van ieders wereldbeeld betreffende waar het om draait in het leven.
Science fiction in de praktijk
We stimuleren studenten om veel te leren van bestaande, goede science fiction.
Niet ieder aspect in SF literatuur en films is even interessant. Tijdreizen, paralelle universums en ontmoetingen met buitenaardse wezens en andere zeer onwaarschijnlijke zo niet onmogelijk gebeurtenissen zijn niet zo relevant. Maar goede, geloofwaardige science fiction kan op basis van projecties zeer interessante verhalen vertellen.
Zo was het veelgeciteerde 1984 van George Orwell in feite ook een science fiction roman. Ook Isaac Asimov heeft met zijn boeken zeer interessante visies gedeeld over het belang van goed doordachte protocollen voor Artificial Intelligence. Zijn gedachtenexperiment over de “drie wetten van de robotica” stamt uit 1942, maar is anno 2025 nog net zeer relevant.
Blijven toekomstvisies in boeken nog grotendeels abstract; in science fiction films moeten ontwerpers aan de bak en keuzes maken. Hoe zou de interactie met de boordcomputer aan boord van een ruimteschip verlopen? Wanneer voelt die zich aangesproken en wanneer niet?
Ook al zal het universum waarschijnlijk nooit zo verkend worden als Starship Enterprise dat doet; holodecks, elektronische implantaten en replicatoren zoals die al decennia geleden gesuggereerd werden, zijn nu al in eenvoudige vormen te herkennen.
En soms worden die toekomstbeelden ingehaald door de werkelijkheid. Zo klapte Captain Kirk in de jaren zestig een soort Nokia open; niet een hedendaagse smartphone.
Een veranderende wereld
Om enigszins een kader aan te geven, wordt de studenten gevraagd om ongeveer vijftien jaar vooruit te kijken. Dat lijkt misschien heel erg kort, maar kijk eens achterom om te zien hoeveel de wereld kan veranderen in pakweg twee decennia.
De eerste social media platforms, waaronder Facebook, verschenen in 2004. Voor An Inconvenient Truth (Al Gore, 2006) hadden we het nooit over klimaatverandering. De eerste iPhone stamt uit 2007. De Kredietcrisis brak uit in 2008. Grootschalig gebruik van militaire drones begon rond 2009. De eerste productie auto van Tesla kwam in 2012 uit. Hetzelfde jaar verscheen dating app Tinder. Rusland viel in 2014 de Krim binnen. Het Brexit referendum vond in 2016 plaats. Corona speelde vooral in 2020. Chat GPT werd in 2022 gelanceerd.
Stel je de wereld eens voor zonder al die technologische, economische, militaire, politieke, ecologische, wetgevende en sociale ontwikkelingen?
Het is al ingewikkeld geworden om het effect van al die ontwikkelingen weg te denken, terwijl velen van ons die tijd doorleefd hebben. Laat staan hoe ingewikkeld het al is om ongeveer even ver in de toekomst te kijken.
Daarom: vijftien jaar vooruit kijken is ver zat.
Fictieve opdrachten voor echte bedrijven
Om nog meer kader te scheppen, vroegen we de studenten om zich voor te stellen dat echte, bestaande bedrijven hun klanten zouden zijn. Ieder groepje van drie studenten kon kiezen uit een verschrikkelijk divers palet aan bestaande bedrijven als fictieve opdrachtgever: Rijkswaterstaat, ABN Amro, Shell, Swapfiets, Hema, Colgate, Nikon, IKEA, Tony Chocoloney, Uber Eats, KLM, NS, Tinder, Subway, AH, Flixbus, you name it.
De truc was om niet een toekomstvisie te ontwikkelen van een bedrijf, maar voor een bedrijf. Dus niet bijvoorbeeld de producten en diensten waarmee het bedrijf in de toekomst zijn geld zou verdienen, maar de wereld waarin het bedrijf zou moeten opereren. En dan wel door een bril bekeken die relevant is voor waar het bedrijf op dit moment voor staat.
Moeilijk te volgen? Nou, het was steeds ook lastig uit te leggen. Toch nog een poging.
Stel je voor dat je een toekomstvisie ontwikkelt die relevant is voor Tinder. Dan is levert een onderzoek naar “de toekomst van online dating” of “de toekomst van Tinder” minder verrassende toekomstperspectieven op dan “de toekomst van liefde” of “de toekomst van sociale interactie”.
Bij de eerste twee vragen zul je geneigd zijn verder te bouwen op wat Tinder al is. Bij de tweede kun je misschien ontdekken dat er een toekomstperspectief is, dat de hele wereld op zijn kop zet.
Belangrijk, maar we doen het niet
Het belang van toekomstdenken kan haast niet overschat worden, maar we doen het niet of nauwelijks. Zelfs op de TU Delft zitten veel ontwerpers in spé vast in het denken over de toekomst als een vrijwel lineaire en tergend trage voortzetting van gisteren en vandaag.
De verkiezing van Trump en de gevolgen daarvan voor de wereld laten zien dat we al twee decennia geleden veel beter hadden moeten nadenken over de invloed van social media en doortastende maatregelen moeten nemen.
Het is niet onmogelijk, laten science fiction schrijvers als Isaac Asimov zien, die al ruim tachtig jaar geleden nadacht over de mogelijke invloed van Big Data.
Ondanks dat grote belang voor de toekomst van onze wereld, zijn weinig burgers, politici en bedrijven daar mee bezig, anders dan met geld verdienen binnen de context van de economische werkelijkheid die er al is.
Een positief toekomstperspectief
Misschien nog wel belangrijker dan de toekomst verkennen, is het formuleren van een positief toekomstperspectief. Iets waar we samen naar uit kunnen kijken.
Met die gedachte heb ik geëxperimenteerd in een masterclass onder de titel Imagining Desirable Futures. In die masterclass werden studenten gestimuleerd om een geloofwaardige dystopische science fiction film als uitgangspunt te nemen en dan te bedenken hoe de positieve versie er uit zou kunnen zien. En ook: welke maatregelen er onderweg naar de toekomst genomen zouden moeten worden om de dystopische versie te voorkomen.
Het schetsen van positieve toekomstperspectieven is belangrijk, willen we duurzaam geluk voor iedereen bereiken. Lang niet alles hoeft vast te staan. Eenheid waar nodig, maar vrijheid waar mogelijk. Zo democratisch mogelijk gedefinieerd waar de grenzen liggen. Want anders kan de opgedrongen utopie van de één, heel goed de dystopie van een ander zijn.
Wie vertelt dit aan Elon en de Donald?